روز دانشجو بر تمامی علم آموزان مبارک باد
« قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون » 1
اسلام علم را اساس همه ارزشها و جهل را ریشه همه مفاسد فردی و اجتماعی و انسان را در هر حرکتی نیازمند شناخت می داند و از او می خواهد که عقاید، اخلاق و اعمالش مبنای علمی داشته باشد. اما کدام علم و کدام معرفت؟ کدام علم معیار ارزش انسان است و موجب تکامل او ؟ چه دانشی به او سود می رساند و راه او را در دنیا و آخرت هموار می کند؟ و آخر اینکه تشویق ها و تاکیدهای اسلام نسبت به علم ، ناظر به چیست؟
مفهوم علم در متون اسلامی
علم در اسلام دو مفهوم دارد: یکی را حقیقت و اصل علم می نامیم و دیگری را ظاهر و فرع آن . از نظر اسلام علم حقیقت و جوهری دارد و ظاهر و پوسته ای . انواع علوم رسمی - اعم از اسلامی و غیر اسلامی - پوسته علم محسوب می شوند و حقیقت علم و معرفت چیز دیگری است. آنجا که گفته می شود : « خدا و فرشتگان و دانشمندان گواهی می دهند که جز او هیچ معبودی نیست »2 و یا « آنان که دانش یافته اند می دانند که آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده ، حق است »3 سخن از حقیقت و جوهر علم است. و آنجا که گفته می شود « فقط پس از آنکه علم برایشان حاصل آمد ، راه تفرقه پیمودند» 4 ویا « کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده شده با یکدیگر به اختلاف نپرداختند مگر پس از آنکه علم برای آنان حاصل آمد » 5،سخن از ظاهر و پوسته علم است.
حقیقت علم
حقیقت علم نوری است که در پرتو آن ، انسان جهان را آن گونه که هست می بیند و جایگاه خود را در هستی می یابد. نور علم مراتبی دارد که بالاترین آن نه تنها انسان را با راه تکامل خود آشنا می کند بلکه او را در این مسیر حرکت می دهد و به مقصد اعلای انسانیت می رساند .قرآن کریم با صراحت از این نور سخن می گوید: « آیا کسی که مرده دل بود و زنده اش کردیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن در میان مردم برود ، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکیهاست و از آن بیرون آمدنی نیست .»6
امام علی (ع) درباره این نور و مهمترین خاصیت آن یعنی رساندن انسان به مقصد اعلای انسانیت می فرمایند:« عقلش را زنده داشته و نفسش را کشته است تا آنجا که درشتی هایش خرد و خشونتهایش نرم شده و نوری پر فروغ برایش درخشیدن گرفته است که شاهراه توحید را روشن سازد و در پرتوش راه پیموده شود. بدین سان درها یکی پس از دیگری او را به آستان سلامت مطلق و برای اقامت جاوید می راند و ثابت قدم و استوار در جایگاه امنیت و آسایش ثبات می یابد، زیرا که او قلب خود را بکار گرفت و پروردگارش را خشنود کرد.» 7
آیات و احادیثی که نورانیت انسان را مقدمه حرکت صحیح او به سوی کمال مطلق می دانند، و یا علم را به نور تفسیر می کنند و یا علم را ملازم با ایمان خدا و رسالت انبیای الهی و همراه با صفات پسندیده و اعمال شایسته می دانند در واقع جوهر و حقیقت علم را بیان می دارند ،دلیل این که این نور را مغز علم و همه علوم رسمی را پوسته علم می شماریم ، آن است که ارزش علوم رسمی به آن وابسته است . جوهر علم است که به علم ارزش حقیقی می دهد و علم را در خدمت انسان و در جهت تکامل و بهروزی او قرار می دهد ، بدون آن نه تنها علم فاقد خواص و آثار علم می شود ، بلکه تبدیل به یک عنصر ضد ارزش و ضد انسانیت می گردد.
حضرت علی (ع) فرموده اند :« بسی دانشمند که نادانی اش او را کشته و دانشی که به همراه داشته ، او را سودی نبخشیده است .» 8
این سخن بیانگر سرنوشت علم در جهان امروز است، جامعه متمدن و دانای امروز از نادانی رنج می برد و قربانی جهل خویش است. این چنین است که علم، بشر را به کره ماه می رساند، اما نمی تواند در حرکت انسان به سوی کمال مطلق و رشد و تکامل وی نقشی داشته باشد.
راه کسب نور علم
مبداء علوم رسمی ، حس و عقل و راه تحصیل آن تعلیم و تعلم است و مبداء نور علم ، قلب است . اما این علم آموختنی نیست و راه تحصیل آن در گام نخست زدودن موانع و در گام دوم فراهم ساختن زمینه های پیدایش آن است .
نور علم ریشه در فطرت انسان دارد و تحصیل آن به معنای فراهم ساختن شرایط شکوفایی فطرت است که در این حالت ، علم خود آشکار می گردد،« دانش در دلهای شما سرشته است ، به آداب روحانیان متادب شوید تا برایتان آشکار گردد.» 9
نقش محصل درتحصیل نور علم ، تنها فراهم ساختن زمینه پیدایش آن است و گرنه فروغ نور علم هدیه ای است الهی به انسانهای شایسته که از عالم غیب سرچشمه می گیرد و کانون جان را روشن می سازد :« دانش ، نور و پرتوی است که خدا در دلهای دوستانش می تاباند»10
هر چند نور علم قابل تعلیم و تعلم نیست اما بی تردید مقدمات آن نیاز به تعلیم و تعلم دارد و واجب ترین وظیفه انبیای الهی و اوصیا و وارثان آنان همین است .
امید آنکه تمامی اساتید و دانشجویان در همه رشته های علمی با رعایت آداب تعلیم و تعلم به نور علم دست یابند .
-----------------------------------
1- سوره زمر / 9 2- سوره بقره / 185 3- سوره فاطر/28 4-سوره شوری / 14 5- سوره آل عمران /19
6- سوره انعام/22 7- نهج البلاغه ،خ220 8- نهج البلاغه ، ح107 9- قرة العیون ص439 10- قرة العیون ص438
سیمای علم و حکمت در قرآن و حدیث / تالیف : استاد محمدی ری شهری